***

رابطه من با فیلم کازابلانکا کمی پیچیده است، به این فیلم علاقه و نفرتی توامان احساس می کنم! از طرفی بارهای تماشای این فیلم باعث شده بخشی از خاطرات سینمایی من شود و از طرفی با رویکرد و مضمون و طرز فکر این فیلم مشکل دارم.

فیلم به شکل زیرکانه ای ستایشگر نوع زندگی غربی است ، زندگی ای که بر پایه مذهب اصالت فرد و بهره جویی و بی اعتنایی به هر نوع ایدئولوژی و عقیده جمع باورانه بنا شده است. زندگی ای که ، ارزش روابط اجتماعی هم بر پایه ارتباط نزدیک افراد (نظیر عشق میان زن و مرد) تعریف می شود نه یک آرمان اجتماعی. مثلث عشقی شکل گرفته در این فیلم به خوبی نمایشگر تقابل دو نوع دیدگاه است. تقابل ریک و لازلو.

ریک انسانی فردگرا (الکلی ای که با دیگران مشروب نمی خورد) و بهره جو (هرگز خودش را به خاطر دیگران به خطر نمی اندازد و همیشه میخواهد پولی که از دست داده یه جوری در بیاورد!) است ، اما لازلو مردی است جمع باور و فداکار که مبارزه برای مصالح جامعه جهانی را بر هر چیزی مقدم می داند. فیلم با تزویر و زیرکی خاص خود جوری به پیش می رود که ما در موضع تماشاچی (همچون الزا) ریک – و طرز فکرش – را جذاب تر و برتر از لازلو ببینیم.

فیلم از شکنجه های لازلو در اردوگاه های نازی ها و مبارزاتش جز به حرفهای گذرا یاد نمی کند ولی رابطه آزارگرانه ریک با الزا را با احساساتگرایی غلیظ ، زیبا نمایی می کند.

عشق لازلو به همسرش چندان عمیق به تصویر کشیده نمی شود. این ضعف علاقه کاملا دو طرفه است. در صحنه ای که لازلو برای رفتن به جلسه مخفی مخالفین دارد از همسرش خداحافظی می کند ، شاهد ابراز علاقه عمیقی میان این دو نیستیم. بلافاصله پس از رفتن لازلو ، الزا با عجله به سراغ ریک می رود. کاملا مشخص است که همراهی الزا با لازلو بیشتر به دلیل تعهد ازدواج است و جنبه قدردانی دارد. هرگز در طول فیلم ، کلمه ای از زبان الزا نمی شنویم که آرمانهای شوهرش را تایید کند. هنگام خواندن سرود لا مارسیز در کافه هم مثل ریک ساکت است. او فردی کاملا از جنس ریک است. از اين منظر حتي ، تصميم نهايي او در فرودگاه و سوار هواپيما شدن و چهره خونسرد و آرام او دست در دست لازلو ، چندان با منطق شخصيت پردازي فيلم نمي خواند و قابل باور نيست.

اگر در پایان فیلم ، ریک از یک فردگرای بهره جو به یک مبارز عملگرا تبدیل می شود ، این تغییر رفتار را نباید با تغییر طرز فکر اشتباه بگیریم. این تفاوت را می توان از تفاوت میان دو دیالوگ "پاریس همچین هم شهر قشنگ من نیست" و "پاریس همیشه با ماست" فهمید.

اگر هم او در نهایت لازلو (طرز فکر جمع باورانه) را از چنگال نازی ها نجات می دهد ، دلیلش پذیرش طرز فکر او نیست ، بلکه فقط میخواهد با ادامه مبارزه سبک زندگی مورد علاقه خود را حفظ کند. فردیت او با عشقی که که به الزا داشته معنی پیدا کرده. عشق الزا بهره ای بوده که از زندگی اش برده. او فقط میخواهد این عشق (سبك زندگي) را حفظ کند.

روی دیگر چهره ریک همان سروان رنو است. این دو شخصیت فرق چندانی با هم ندارند ، ریک هم اگر این عشق عمیق به الزا را نداشت از نظر ما آدمی جذاب تر از سروان رنوی بدذات و منفعت طلب و عضو حزب باد نبود. سروان رنو هم مانند ریک کاملا بی اعتقاد است و تنها به کامجویی های خودش می اندیشد. فیلم با دوستی و همراهی میان این دو به پایان می رسد. همراهی امریکا با اروپای غربی برای نجات سبک زندگی فردگرایانه محبوبشان از دست نازی ها و سوسیالیست ها!

***

روي هم رفته اين فيلم را هرگز يكي از شاهكارهاي هنري تاريخ سينما قلمداد نمي كنم. به نظر من كنار هم گذاشتن اين فيلم با شاهكارهاي فليني ،‌ آنتونيوني ، برتولوچي ، بونوئل و برسون ؛ اهانتي به ساحت هنر و سينماست. نبايد به فيلمهايي كه از درون يك جان هنرمند جوشيده اند و نمونه هاي متعالي و تفكربرانگيز هنر هستند ، با تجليل بيش از اندازه فيلمهايي نظير كازابلانكا - كه از ضرورتهاي سياسي و تاريخي سياستمداران توسعه گرا ناشي شده اند - و كنار هم گذاشتن اين دو نوع نگاه به هنر ، اهانت ورزيد. فيلمي كه ذره اي از عمق انديشه برخوردار نيست و به گونه اي جزمي و سطحي همه نوع طرز فكر و سبك زندگي ديگر را پس مي زند و به شيوه اي كاملا هاليوودي قهرمانش را در نقش مساله حل كن ظاهر مي كند ، را چه به سنجيده شدن با آثار اساتيدي كه انديشه را به سينما راه دادند و مفهوم سينما را وسعت بخشيدند؟